Eerste hulp bij insectenbeten

Foto (c) N C @ unsplash.com

Om dit artikel binnen leesbare grenzen te houden, kies ik uit de miljoenen insecten de voornaamste bijters die de pret kunnen bederven in de zomermaanden: honingbijen (Apis), hommels (Bombus), kortkopwespen (Vespula, met de meest gekende gewone wesp V. vulgaris op kop) en muggen (Nematocera).

Met die selectie sluit ik dus uit: beten van onder meer teken, vlooien, luizen, mieren, spinnen (dat zijn geen insecten), mijten (zoals de parasitische oogstmijt Trombicula autumnalis) … Dat betekent niet dat de remedies in dit artikel niet toepasbaar zijn bij deze beten. Wat de essentiële oliën betreft, is de werking niet gebonden aan (onderzocht bij) een specifiek diersoort. Vervolgens is de werking gericht op huidherstel: ontsmettend, ontstekingsremmend, wondhelend en anti-allergeen, acties die absoluut relevant zijn bij alle genoemde beten. Echter, de ene beet is de andere niet. Sommige beten zijn complexer en houden specifieke risico’s in die een extra behandeling vereisen. Denk aan aan netelroos, ziekte van Lyme … Een beperking lijkt me dus noodzakelijk.

Dit is een artikel voor lezers “Beginner”. Dit artikel is niet bedoeld als vervanging voor professioneel medisch advies, diagnose of behandeling. Lees de Gebruiksvoorwaarden. Start je met essentiële oliën, lees dan de Voorzorgsmaatregelen

Welke zijn de onmisbare essentiële oliën (EO) en welke actie mogen we verwachten bij cutane toepassing (op de huid), bij de genoemde insectenbeten?

De top drie essentiële oliën zijn:

1. Ontsmettend, ontstekingsremmend, wondhelend; hierdoor lokaal pijnstillend (analgeticum)

Spijklavendel EO (Lavandula latifolia Medik. of L. Spica, bloeiende top). Lees: Kies je Lavendel! (Dit is een Aroma Plus artikel)

Heb je geen Spijklavendel in huis, gebruik Echte lavendel EO (Lavandula angustifolia subsp. angustifolia, bloeiende top) of Lavandin (super, reydovan) EO (Lavandula x burnatii clone super, clone reydovan, bloeiende top).

2. Ontstekingsremmend, anti-allergeen – anti-allergie – als antihistaminicum

Echte, Duitse kamille EO (Matricaria chamomilla, M. recutita, bloem). Lees: Zoom op Echte of Duitse kamille

3. Cutaan pijnstillend, verfrissend/afkoelend

Pepermunt EO (Mentha x piperita, bovengrondse delen) of Akkermunt EO (Mentha arvensis, bovengrondse delen). Lees: Munt in de aromatherapie

Voor een uitgebreide bespreking van de werking, indicaties en toxiciteit verwijs ik naar de geciteerde eerdere blogartikels.

Muggenbeten

Muggenbeten zijn een apart verhaal. Naast de genoemde EO, kunnen drie andere extracten ingezet worden, zowel preventief (ter voorkoming van de muggenbeet) als curatief (na de beet):

• Rozengeranium (Egyptische) EO (Pelargonium x asperum, blad)
• Citroeneucalyptus EO (Corymbia citriodora, Eucalyptus citriodora CT citronellal, blad)
• Javaanse citronella EO (Cymbopogon winterianus, bovengronds delen)

In Muggen: voorkomen en genezen met 3 essentiële oliën lees je de toepassing van 1 enkele essentiële olie en met een mengsel van meerdere essentiële oliën.

Deze EO zijn vooral aangewezen ter preventie van muggenbeten. Eens het kwaad gebeurd, geef ik de voorkeur aan het eerstgenoemd trio Lavendula – Duitse kamille – Mentha, tenzij je enkel een antimuggenroller bij de hand hebt: dan kan je de beet uiteraard verzachten met het trio Rozengeranium – Citroeneucalyptus – Javaanse citronella.

Het Franse Ladrôme Laboratoire maakt een gelijkaardig onderscheid tussen voorkomen en genezen: de 10 ml roller “Roll’on zomer met citronella” beschermt, de 10 ml roller “Roll’on verzachtend met Lavendel” verzacht de beet.

Hoe pas je deze essentiële oliën toe? Ik stel twee mogelijke toepassingswijzen voor: vooreerst het onverdund gebruik van de essentiële oliën, vervolgens de verdunde toepassing van de essentiële oliën in een dragerolie.

Toepassing van onverdunde essentiële oliën

De eerste EHBO handeling is eenvoudig. Druppel 1 tot 3 druppels van één of meerdere essentiële oliën van het trio Lavandula – Duitse kamille – Mentha onderdund op de huid, zo snel mogelijk na de beet, uiteraard rekening houdend met de gebruikelijke voorzorgsmaatregelen. Herhaal de toepassing bijvoorbeeld om de 5 minuten gedurende 30 minuten.

Noteer dat de onverdunde toepassing van essentiële oliën niet zonder risico is en als algemene regel geldt dat je essentiële oliën altijd verdund op de huid toepast. In dit geval zijn de risico’s echter beperkt. Lees verder: Toxiciteit.

Zonder drager zullen de essentiële oliën van de huid “aflopen”, maar dat nadeel weegt niet op tegen de snelheid en eenvoud van deze eerste interventie. Trek je erop uit, neem dan een flesje Lavandula EO (naar keuze, zie hoger), Duitse kamille EO en Mentha EO (naar keuze, zie hoger) mee.

Ben je niet te vinden voor deze toepassing, of verkies je een vette olie of een crème, lees dan verder.

Toepassingen van verdunde essentiële oliën in een drager

Voor deze tweede optie bespreek ik twee mogelijkheden:

• de essentiële oliën in een vette plantaardige olie,
• de essentiële oliën met toevoeging van een crème met extracten van de hierboven genoemde soorten.

a/ Vette plantaardige olie

Kies voor een vette plantaardige olie indien je zelf een bereiding maakt die je in een flesje of een roller bewaart. Uit de waslijst aan plantaardige oliën kies ik Calendula, Goudsbloem, Tuingoudsbloem maceraat (Calendula officinalis, bloem) Engels: (common) Marigold; Frans: Souci (officinal). Verderop zal duidelijk worden waarom ik deze keuze maak. Voel je vrij een andere dragerolie te kiezen.

Verkies je een niet-vette drager, gebruik dan bijvoorbeeld Aloë vera (Aloe vera). Het gel-achtige vruchtvlees in de Aloë vera bladeren bevat veel water. Essentiële oliën zijn daardoor niet mengbaar met de meeste Aloë vera “gels”. Kies een Alöe vera “gelly” waaraan een verdikkingsmiddel is toegevoegd, zodat de gelly kan mengen met de lipofiele essentiële oliën.

Calendula is verkrijgbaar in (voornamelijk) twee vormen: als plantaardige olie, bekomen door maceratie in bijvoorbeeld Zonnebloemolie (Helianthus annuus) en als CO₂ extract. De werking van Calendula extracten bij toepassing op de huid is uitgebreid onderzocht en omvat onder meer een wondhelende, ontstekingsremmende en antimicrobiële werking (Patil, et al., 2022; Silva, et al., 2021; Shutes, J., & Siegmund-Roach, 2022).

In zijn boek “Aromathérapie” uit 2017 gebruikt Baudoux een mengsel aan 25% v/v EO in Calendula plantaardige olie (Baudoux, D., 2017, p. 185). In het volgend mengsel stel ik een verdunning van 20% v/v voor (1 ml = 30 druppels, bereiding 10 ml, mengsel aan 10% = 1 ml EO = 30 druppels EO QSP 10 ml PO). Wat telt dat is dat je bij de keuze van je verdunningspercentage afwijkt van de gebruikelijke verdunningen voor toepassing toepassing op de huid (bijvoorbeeld 1 à 2% v/v bij lichaamsmassage) en sterk genoeg doseert.

Meng voor een bereiding van 10 ml (het formaat van een flesje of een roller):

• Spijklavendel EO (Lavandula latifolia, Spica, bloeiende top) 15 dr
• Echte, Duitse kamille EO (Matricaria chamomilla, recutita, bloeiende top) 10 dr.
• (optioneel bij sterke jeuk of pijn) Pepermunt (Mentha x piperita) EO of Akkermunt EO (Mentha arvensis) 5 dr

Meng met Calendula maceraat QSP 10 ml (vul aan tot 10 ml) in een flesje of een roller.

Pas lokaal uitwendig toe op de huid zoals vereist.

Opgelet: bij het gebruik van essentiële oliën van het Mentha geslacht gelden een aantal aandachtspunten. Lees: Munt in de aromatherapie

b/ Crème

Ben je liefhebber van crèmige texturen op de huid, dan kan je zelf een crème samenstellen op basis van grondstoffen uit de apotheek, zoals een emulsie olie in water (O/W) (zoals Cetomacrogol 1000™) of een emulsie water in olie (W/O) (zoals lecithine). Dat is echter een behoorlijk omslachtig werkje en valt buiten het kader van dit artikel.

Calmiderm* van het Belgische Tilman is een handige en efficiënte crème. De officiële werking is als volgt geformuleerd: “verzacht jeuk, verlicht huidirritaties en vergemakkelijkt het herstel van de huid”. De crème bevat 0,4% Echte lavendel EO (Lavandula angustifolia subsp. angustifolia) en 4% tinctuur van de hoger genoemde Echte, Duitse kamille (Matricaria chamomilla, M. recutita). Een tinctuur is een (in dit geval) alcoholisch extract van de verse of gedroogde plant, waarmee we in de fytotherapie belanden.

De crème bevat tevens 2% tinctuur van de Kleine brandnetel (Urtica urens) voor een ontstekingsremmende, pijnstillende en lokaal verdovende werking (Tilman, private communicatie). Je bent mogelijk meer vertrouwd met de Grote brandnetel (Urtica dioica). Auteurs kennen aan beide soorten van het Urtica geslacht doorgaans dezelfde therapeutische eigenschappen toe (zie onder meer Kregiel, D., et al., 2018 en de monografieën in Alternative medicine review, 2007 en Nathan, M. & Scholten, R., 1999). In het “Groot handboek geneeskrachtige planten” (10 ed.) door Geert Verhelst, pp. 563-567, lees je een uitgebreide bespreking van de toepassingen in de fytotherapie.

De crème bevat ook een niet nader bepaald extract noch concentratie van de Grote, gewone klaproos (Papaver rhoeas). Ook hier verwijs ik naar het “Groot handboek geneeskrachtige planten” (10 ed.) door Geert Verhelst, pp. 409-410.

Verder bevat de crème 4% tinctuur van Calendula (hoger besproken) en 0,24% menthol. Menthol is een bestanddeel van (onder meer) essentiële oliën van het Mentha geslacht. Menthol is een agonist van (activeert) TRPM8, TRPV3, GABA en remt TRPA1 (Cortright et al., 2007), waardoor het als cutane pijnstiller, in combinatie met een afkoelend effect, wordt ingezet. Lees meer over menthol in Munt in de aromatherapie en over de toepassingen van menthol bij musculoskeletale pijn mijn bijdrage in OrthoFyto 5/21, oktober 2021: Essentiële oliën bij musculoskeletale pijn

De basis van de crème wordt onder andere gevormd door cetearyl alcohol. Cetearyl alcohol is de combinatie van twee alcoholen (cetylalcohol en stearylalcohol) die gewonnen worden uit (onder meer) kokosolie en palmolie. De alcohol geeft aan de bereiding een crèmige textuur en heeft een aantal functies, waaronder de werking als emulgator: cetearyl alcohol maakt het mengen van water- en vetoplosbare bestanddelen mogelijk.

Tot slot bevat de crème een aantal gebruikelijke surfactanten en bewaarmiddelen.

“Crème plus”

Als je je eerste stappen zet in de aromatherapie, vormt het maken van een do it yourself crème die efficiënt en houdbaar is (de onvermijdelijke bacteriële infecties aanpakt) wellicht een complexe taak. Dat is iets waar labo’s goed in zijn.

Wat wel binnen handbereik ligt, is een kant-en-klare crème te “boosten” met individuele essentiële oliën. Breng de crème aan op de beet en druppel er vervolgens één of meerdere oliën van het van het trio Lavandula – Duitse kamille – Mentha op. Meng met de wijsvinger, ter plaatse op de huid.

Of: breng een nootje crème aan in de handpalm, voeg er vervolgens één of meerdere oliën van hetzelfde trio aan toe, meng met de wijsvinger en breng je “crème plus” vanuit de handpalm aan op de beet. Wrijf de in je handpalm resterende crème uit op een droge huidzone, bijvoorbeeld de knie of elleboog.

* De keuze voor Calmiderm in dit artikel is zonder financiële tussenkomst van de fabrikant.

Lavendel

Huidsensibilisatie is mogelijk. Huidsensibilisatie is een immunologische reactie die ontstaat bij het contact van chemische bestanddelen met de huid. Een aantal essentiële oliën bevat sensibiliserende moleculen. Volgend op dit contact kan een allergische reactie ontstaan (allergische contactdermatitis).

De EU-cosmeticaverordening 1223/2009 verplicht de vermelding van specifieke allergenen op het etiket van producten die Lavendel essentiële olie bevatten wanneer ze als cosmetica (niet als voedingssupplementen) op de markt worden gebracht. De verordening waarschuwt voor de mogelijke risico’s van allergische reacties (allergische contactdermatitis) door productetikettering op te leggen voor een reeks stoffen, in verhouding tot hun concentraties in het eindproduct. Voor Lavendel essentiële olie krijgt cosmetica het label “linalool” als de concentratie hoger is dan 0,001% in producten die op de huid blijven (leave-on).

Verdunning in een dragerolie sluit een mogelijke allergische reactie mogelijk niet uit.

Munt

Bij het gebruik van Mentha essentiële oliën gelden een aantal aandachtspunten.

Pepermunt EO en Akkermunt EO bevatten menthol: Tisserand en Young noteren de schadelijke invloed van menthol op de ademhaling van pasgeborenen (Engels: infants) en jonge kinderen (Tisserand & Young, 2014, pp. 592-593). Gebruik geen Pepermunt EO noch Akkermunt EO bij baby’s tot 30 maanden wegens het risico op strottenhoofdkramp (laryngospasme, laryngismus), een kramp van de strottenhoofdspieren waarbij ademnood ontstaat doordat de stembanden de toevoer van lucht afsluiten (Baudoux, 2010, p. 71). Bij uitbreiding geldt hetzelfde voorschrift bij borstvoeding.

De toepassing van Pepermunt EO en Akkermunt EO is uitgesloten bij zwangerschap, via alle toedieningswijzen: beide extracten bevatten menthofuraan en pulegone die een risico op hepatotoxiciteit inhouden.

Sommige auteurs kennen aan het keton menton een risico op neurotoxiciteit toe en sluiten het gebruik van Akkermunt EO en Pepermunt EO uit, via alle toedieningswijzen, bij zwangerschap en borstvoeding (neurotoxiciteit voor de baby en, volgens dezelfde auteurs, remt de moedermelkproductie).

Voor toepassing op de huid stellen Tisserand en Young voor Pepermunt EO een maximale concentratie voorop van 5,4% v/v, gebaseerd op 8% menthofuraan en 3% pulegone (hepatotoxiciteit). De bovenstaande formule met het  trio Lavandula – Duitse kamille – Mentha voldoet hier ruimschoots aan.

Research

Daniel N. Cortright, James E. Krause, & Daniel C. Broom (2007). TRP channels and pain. Biochimica et Biophysica Acta (BBA) – Molecular Basis of Disease, 1772(8), 978–988. https://doi.org/10.1016/j.bbadis.2007.03.003

Europa (1223/2009). (2009). Verordening (EG) nr. 1223/2009 van het Europees Parlement en de Raad van 30  november 2009 betreffende cosmetische producten. Publicatieblad van de Europese Unie.

Kregiel, D., Pawlikowska, E., & Antolak, H. Urtica spp.: Ordinary Plants with Extraordinary Properties. Molecules, 23(7), 1664. https://doi.org/10.3390/molecules23071664

Patil, Karthikeya, Sanjay, CJ, Doggalli, Nagabhushana, Devi, KR Renuka, & Harshitha, N (2022). A Review of Calendula Officinalis – Magic in Science. Journal of Clinical and Diagnostic Research. https://doi.org/10.7860/jcdr/2022/52195.16024

Silva, D., Ferreira, M. S., Sousa-Lobo, J. M., Cruz, M. T.,, & Almeida, I. F. (2021). Anti‑Inflammatory Activity of Calendula officinalis L. Flower Extract. Cosmetics, 8(2), 31. https://doi.org/10.3390/cosmetics8020031

Urtica dioica; Urtica urens (nettle). Monograph. (2007). Alternative medicine review : a journal of clinical therapeutic, 12(3), 280–284.

Boeken

Baudoux, D. (2010). Les cahiers pratiques d’aromathérapie selon l’école française – Volume 5 – Grossesse. Inspir.

Baudoux, D. (2017). Aromathérapie – 100 huiles essentielles. Dunod.

Michael Nathan, Robert Scholten The Complete German Commission E Monographs: Therapeutic Guide to Herbal Medicines. Ann Intern Med.1999;130:459. doi:10.7326/0003-4819-130-5-199903020-00024

Shutes, J., & Siegmund-Roach, S. (2022). The Carrier Oil Palette. The School for Aromatic Studies.

Tisserand, R., & Young, R. (2014). Essential Oil Safety. (2 ed.). Elsevier – Churchill Livingstone.

Verhelst, G. (2021). Groot handboek geneeskrachtige planten. (10 ed.). Mannavita.

Foto (c) N C @ unsplash.com, Foto (c) Aaron Burden @ unsplash.com

Dit artikel is auteursrechtelijk beschermd. Contacteer me indien je een uittreksel wenst te gebruiken.