De keuken van Picasso

Picasso: La cuisine

Vorig weekend spoorde ik naar de tentoonstelling Picasso & Abstraction in de Brusselse KMSKB*. Abstractie en figuratie, het boeit me sinds mijn vroege twintigertijd. Tijdens het bezoek betrapte ik mezelf erop dat ik naar geurende elementen in Picasso’s werk speurde. Een werk getiteld “Rozen en grote vaas”? Een eenvoudige afgebeelde bloem?

Ik hou stil, in de laatste etappe van de tentoonstelling, voor Picasso’s “De keuken” (La cuisine), een metersgroot olieverfwerk. De podcast vertelt: “Starre lijnen die neurale zenuwpunten met elkaar verbinden. Een armatuur die gebieden in grijsachtige kleuren verdeelt”. Ik zit op een bank voor het schilderij en wandel in gedachten doorheen Picasso’s naoorlogse keuken.

In de podcast wordt verwezen naar het “Ontwerp voor een monument voor Guillaume Apollinaire” als “een sculptuur gemaakt uit niets”. Ik keer terug op mijn stappen om ook dit werk in me op te nemen.

Zijn er overeenkomsten tussen kunst, Picasso’s werk en wat geur met ons doet: van de geurwaarneming tot de geurbeleving?

Zijn er overeenkomsten tussen kunst, Picasso’s werk en wat geur met ons doet: van de geurwaarneming tot de geurbeleving? Het antwoord op de vraag is overduidelijk ja. De parallelen zijn zo overweldigend dat ze ik ze niet meteen helder voor de geest krijg. Zowel Picasso’s werk uit ijzerdraad en plaatstaal als zijn indrukwekkende “keuken” houden me bezig tot ik tijdens de terugrit in de trein in slaap val.

*Picasso & Abstraction, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, nog tot 12/2/2023.

Picasso: Ontwerp voor een monument voor Guillaume Apollinaire.

We weten dat het waarnemen van geur een ongelofelijk complex proces is. Bij het ruiken van een geur, treffen geurende bestanddelen het reukepitheel, een 5 tot 9 cm2 groot weefsel gelegen op het dak van de neusholte. Meer dan 1000 verschillende geurreceptoren, gedistribueerd over miljoenen neuronen, sturen de waargenomen geur door naar de reukkolf (bulbus olfactorius), waarna het raderwerk in diverse delen van onze hersenen de geurinformatie verwerkt (Yeshurun, Y., & Sobel, N., 2010). Denk bijvoorbeeld aan hoe geur onze autobiografische herinneringen kan oproepen op een zo duidelijk verschillende manier dan waarop woorden, beelden of geluiden dat doen (Hackländer, R. P. M., & Bermeitinger, C., 2017).

De verwerking van geur door onze hersenen gebeurt onder meer in de primaire zones betrokken bij emoties: de amygdala, de hippocampus en de orbito-frontale cortex. Geur en emotie staan letterlijk direct met mekaar in verbinding. Het waarnemen van geur (olfactorische stimulatie) kan de amygdala-neuronen direct activeren en daarbij de primaire olfactorische cortex omzeilen (Hartley, N., & McLachlan, C. S., 2022; Krusemark, E. A., et al., 2013). Met andere woorden: geuren kunnen emoties oproepen en beïnvloeden zonder dat ons “hoofd” (denken) erin tussenkomt.

Geuren kunnen emoties oproepen en beïnvloeden zonder dat ons “hoofd” (denken) erin tussenkomt.

Is dat niet wat kunst met ons doet? Niet nadenken, geen handboek kunstgeschiedenis. Enkel de pure waarneming en de emoties en gevoelens die daarop volgen.

Onderzoekers formuleren de hypothese dat geuren in onze hersenen worden voorgesteld als een temporaal-spatiaal beeld van ensembles van actieve neuronen, in de ruimte en de tijd verdeeld (zie bijvoorbeeld Perl, O., et al., 2020; Spors, H., & Grinvald, A., 2002).

Is dat niet hoe we kunst “lezen”? Hoe we, door stil te staan voor het werk van Picasso, langzaamaan dieper in het werk duiken en kleuren, lijnen, vormen en elementen van de compositie ontdekken die we bij de eerste blik niet zagen?

Heb je al eens naar een kunstwerk gekeken met een lege maag? Op het moment dat we een kunstwerk beleven, is onze ervaring mede bepaald door hoe we ons de dag van het museumbezoek voelen, door wat ons bezig houdt en de gebeurtenissen die vooraf gingen aan het moment van waarneming.

Ook geurbeleving is bepaald door de context. Bij het verwerken van geurinformatie houden de hersenen rekening met niet-olfactorische sensorische informatie (zoals informatie van onze andere zintuigen) en met de context. Zintuiglijke en dus ook olfactorische waarneming vindt immers niet in een vacuüm plaats, maar in een rijke context van interne fysiologische en psychologische toestanden. Zo wordt een voedselgeur vooral als smakelijk ervaren wanneer de metabolische energiereserve in ons lichaam daalt, een toestand die het zoeken naar en consumeren van voedsel bevordert (Krusemark, E. A., et al., 2013).

Tot slot, onze hersenen herleiden multidimensionale geurinformatie tot een unidimensionaal geurobject dat, volgens sommige onderzoekers, enkel en alleen dient om een eenvoudige vraag te beantwoorden: is dit een aangename geur, of niet? (Engels: pleasantness) (Yeshurun, Y., & Sobel, N., 2010).

Hoe wandel je naar de uitgang van het museum? “Wauw, knap!” of “Ik vond het maar niks”?

Sacré bonhomme, die Picasso!

Research

Hackländer, R. P. M., & Bermeitinger, C. (2017). Olfactory Context‑Dependent Memory and the Effects of Affective Congruency. Chemical Senses, 42(9), 777–788. https://doi.org/10.1093/chemse/bjx057

Hartley, N., & McLachlan, C. S. (2022). Aromas Influencing the GABAergic System. Molecules, 27(8), 2414. https://doi.org/10.3390/molecules27082414

Krusemark, E. A., Novak, L. R., Gitelman, D. R., & Li, W. (2013). When the Sense of Smell Meets Emotion: Anxiety‑State‑Dependent Olfactory Processing and Neural Circuitry Adaptation. The Journal of Neuroscience, 33(39), 15324–15332. https://doi.org/10.1523/jneurosci.1835-13.2013

Perl, O., Nahum, N., Belelovsky, K., & Haddad, R. (2020). The contribution of temporal coding to odor coding and odor perception in humans. eLife, 9. https://doi.org/10.7554/elife.49734

Spors, H., & Grinvald, A. (2002). Spatio‑Temporal Dynamics of Odor Representations in the Mammalian Olfactory Bulb. Neuron, 34(2), 301–315. https://doi.org/10.1016/s0896-6273(02)00644-x

Yeshurun, Y., & Sobel, N. (2010). An Odor is Not Worth a Thousand Words: From Multidimensional Odors to Unidimensional Odor Objects. Annual Review of Psychology, 61(1), 219–241. https://doi.org/10.1146/annurev.psych.60.110707.163639

Foto’s Geert De Vuyst tijdens Picasso & Abstraction, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België.

Dit artikel is auteursrechtelijk beschermd. Contacteer me indien je een uittreksel wenst te gebruiken.